فاضلاب داروخانه
داروخانه بيمارستان مواد دارويي مصرفي در بيمارستان را تأمين می‌کند. در هر بيمارستان روزانه مقادیر قابل‌توجهی داروي خوراكي و تزريقي تجویزشده و مصرف می‌شود. بخشي از مواد دارويي مصرف‌شده، مصرف نشده، تاریخ‌مصرف گذشته، موجودي مازاد و مواد دارويي معيوب به شكل پسماند ظاهر می‌شود.
در طي ۲۰ سال گذشته مطالعات علمي زيادي بر روي اثرات بهداشتي و زیست‌محیطی تخليه مواد دارويي در فاضلاب صورت گرفته است. مطالعات صورت گرفته نشان می‌دهد كه مواد دارويي فعال در فاضلاب بيمارستان در تصفیه‌خانه فاضلاب به‌طور كامل حذف نشده و وارد اكوسيستم آبي می‌شود و به محیط‌زیست و سلامتي انسان آسيب ميزند.
پسماند دارويي را می‌توان در سه دسته طبقه‌بندی نمود ۱: تركيبات دارويي سيتوتوكسيك/سيتواستاتيك، ۲ تركيبات دارويي فعال و ۳ تركيبات فعال غيردارويي.
تركيبات دارويي سيتوتوكسيك/سيتواستاتيك
تركيبات دارويي سيتوتوكسيك/سيتواستاتيك برای درمان سرطان مصرف می‌شوند. دو ترکيب مهم از اين گروه ايفوسفاميد و سيکلوفسفاميد هستند که در سال ۱۹۹۶ به ترتيب حدود ۴۰۰ و ۵۰۲ کيلوگرم در آلمان مصرف‌شده‌اند.
البته مقادير مصرف عوامل مزبور بسيار کمتر از مقادير مصرف داروهايي مانند آنتیبيوتيکها )سالانه تقریباً ۴۰۰ تن در آلمان برای مقاصد پزشکی( و داروهاي مسکن است. در کشور آلمان ميانگين سالانه غلظت تركيبات دارويي سيتوتوكسيك/سيتواستاتيك در فاضلاب در حدود نانوگرم در ليتر و در آب‌های سطحی کمتر از يک نانوگرم در ليتر بوده است.،Kummerer. ۲۰۰۱ خواص سرطان‌زایی، جهش‌زایی و ژنوتوکسيک بسياري از اين مواد به اثبات رسيده است.
با توجه به اينکه احتمال ورود تركيبات دارويي سيتوتوكسيك/سيتواستاتيك به محیط‌زیست وجود دارد، اين مواد را بايد در گروه داروهای خطرناک برای انسان‌ها و محیط‌زیست به‌حساب آورد. بنابراين بررسی‌های بيشتري بر روي تجمع و پيامدهاي آن‌ها به‌منظور تعيين پتانسيل خطر اين عوامل براي انسان و محیط‌زیست ضرورت دارد.
تركيبات دارويي سيتوتوكسيك/سيتواستاتيك، قابليت تجزیه‌پذیری بيولوژيکي پاييني دارند، بدين ترتيب انتظار می‌رود که اين مواد بدون تغيير از واحدهاي بيولوژيکي تصفيه فاضلاب عبور كنند. البته براي تعدادي از اين ترکيبات ازجمله ميتوکسانترون و اپيروبيسين امکان حذف از طريق جذب بر روي لجن فعال وجود دارد.
تركيبات دارويي سيتوتوكسيك/سيتواستاتيك و آنتی‌بیوتیک‌ها اثرات سميت يکديگر را تشديد می‌نمایند که اين اثر سينرژيستي در فاضلاب نيز روي می‌دهد.
تركيبات دارويي سيتوتوكسيك/سيتواستاتيك هرگز نبايد به فاضلاب‌رو تخليه شوند. علاوه بر اين، بطري و ظروف خالي اين مواد دارويي نبايد در سينك متصل به فاضلاب‌رو شسته شود، اما منعي براي تخليه فضولات دفعي ) ادرار و مدفوع( بيماران تحت درمان با داروهاي سيتوتوكسيك/سيتواستاتيك به فاضلاب‌رو وجود ندارد. بهترين روش براي بي خطرسازي و دفع پسماند سيتوتوكسيك/سيتواستاتيك زباله‌سوزی است.
تركيبات دارويي فعال
امروزه تجمع تركيبات دارويي فعال در محیط‌های آبي به‌عنوان يكي از مشکلات زیست‌محیطی مطرح‌شده است. بسياري از فرآورده‌های دارويي كه در مراقبت‌های پزشكي استفاده می‌شوند، در بدن انسان به‌طور كامل حذف نمی‌گردند.
اغلب آن‌ها كمي تغيير شكل يافته و برخي بدون تغيير با مولکول‌های قطبي مانند گلوكورونيدها ترکیب‌شده و دفع می‌شوند. اين پيوندها در طول تصفيه فاضلاب به‌راحتی شكسته شده و بدين ترتيب غلظت فرآورده‌های دارويي در فاضلاب افزايش می‌یابد.
اين ترکيبات در طی فرايندهاي تصفيه فاضلاب نيز به‌طور کامل حذف نمی‌شوند و وارد آب‌های پذيرنده می‌شوند. در برخی از بررسی‌های انجام‌شده در اتريش، برزيل، كانادا، كرواسي، انگلستان، آلمان، يونان، ايتاليا، اسپانيا، سوئيس، هلند و ایالات‌متحده، بيش از هشتاد تركيب از فرآورده‌ها و متابوليتهاي دارويي در محیط‌زیست آبي شناسایی‌شده‌اند.
چندين فرآورده دارويي فعال از گروه‌های دارويي مختلف در غلظت‌های بيش از يك ميكروگرم بر ليتر در نمونه‌های فاضلاب خام و تصفیه‌شده و همچنين در چندين نمونه از آب‌های سطحي كه در پایین‌دست محل تصفیه‌خانه فاضلاب قرار داشتند، يافت شده است.
فرآورده‌های دارويي مانند اسيد كلوفيبري، كرمامازپين، پريميدون و… تحت شرايط ويژه قادرند به لایه‌های زيرين خاك نفوذ كنند، به‌طوری‌که اين مواد در چندين نمونه از آب‌های زيرزميني در آلمان رديابي شده‌اند. علاوه بر ايجاد اثرات سميت حاد و مزمن در انسان و ساير موجودات زنده، مشكل ديگر ناشي از ورود داروها به محیط‌زیست مربوط به انتشار آنتی‌بیوتیک‌ها در محيط می‌شود كه مقاومت باکتری‌ها را افزايش می‌دهد؛ اين اثر طي چندين سال گذشته بارها گزارش‌شده است.
تركيبات دارويي فعال و واکسن‌ها نبايد به فاضلاب‌رو تخليه شوند. بطري و ظروف خالي اين مواد دارويي نيز نبايد در سينك متصل به فاضلاب‌رو شسته شود. تصفیه فاضلاب صنعتی و فاضلاب داروخانه ها امری واجب و اجتناب پذیر است.
تركيبات فعال غیر دارویی
مواد فعال غیر دارویی نظير محلول گلوكز، محلول نمكي، مايعات تغذیه‌ای و مکمل‌های غذايي خصوصيات خطرناك ندارند. در مقادير محدود )كمتر از يك ليتر( پسماند اين دسته مواد را می‌توان به فاضلاب‌رو تخليه كرد.